با تاریخچه معماری در ایران چقدر آشنا هستید؟ تاریخچه معماری در ایران ، داستانی از خلاقیت و نوآوری است که در گذر هزاران سال، با فراز و نشیبهای بسیاری روبرو بوده و از اقوام و فرهنگهای مختلفی تاثیر پذیرفته است. گویی هر دوره تاریخی، نقشی بدیع بر این بوم نقاشی زده و رنگ و بویی خاص به آن بخشیده است.
از بناهای باشکوه هخامنشیان در تخت جمشید و پاسارگاد، تا گنبدهای عظیم ساسانیان در طاق کسری، تا شاهکارهای دوران اسلامی نظیر میدان نقش جهان و مسجد شیخ لطفالله، هر دوره تاریخی، گنجینهای از ایدهها و ابتکارات را به نمایش میگذارد.
توجه به فضای داخلی، از ویژگیهای بارز در تاریخچه معماری در ایران است. حیاط مرکزی، به عنوان عنصری اصلی در بسیاری از بناها، حسی از آرامش و پناهگاه را به ساکنین القا میکند. ایوانهای بلند، گنبدهای رفیع، و تزئینات چشمنواز، همگی در خلق فضایی دلنشین و روحنواز نقش دارند.
اقلیم گرم و خشک ایران، نقشی اساسی در شکلگیری تاریخچه معماری در ایران داشته است. استفاده از مصالحی نظیر خشت و آجر، سایهبانها و بادگیرها، همگی تدابیری برای مقابله با گرمای طاقتفرسای تابستان هستند.
فرهنگ و باورهای ایرانی، نیز در تاریخچه معماری در ایران نمود پیدا کرده است. نقوش اسلیمی، کاشیکاریهای ظریف، و گچبریهای هنرمندانه، همگی بازتابی از ظرافت و زیباییشناسی ایرانی هستند.
مذهب اسلام، به عنوان دین غالب در ایران، تاثیرات عمیقی بر معماری این کشور گذاشته است. مساجد با گنبدهای بلند و منارههای رفیع، به عنوان نمادی از اسلام، در جای جای ایران به چشم میآیند.
تاریخچه معماری در ایران، به عنوان یک هنر فاخر، در جهان شناخته شده است. بسیاری از بناهای تاریخی ایران، به عنوان جاذبههای گردشگری، مورد بازدید گردشگران از سراسر جهان قرار میگیرند.
امروزه، معماران ایرانی با تلفیق سنت و مدرنیسم، در حال خلق آثاری نوین و بدیع هستند. گویی این سفر پرفراز و نشیب، پایانی ندارد و خلاقیت ایرانیان، همچنان در عرصه معماری، جلوهگری میکند.
تقسیم بندی تاریخچه معماری در ایران
تاریخچه معماری در ایران پیش از اسلام
- هزاره پنجم قبل از میلاد: تپه سیلک، چغازنبیل، استفاده از خشت و آجر
- هخامنشیان: تخت جمشید، پاسارگاد، ستونهای بلند، پلانهای متقارن، آپادانا
- اشکانیان: تلفیق معماری ایرانی و هلنیستی، طاقهای ضربی، گنبدهای خشتی
- ساسانیان: طاق کسری، گنبدهای بزرگ، تزئینات آجری و سنگی، ایوانهای بلند
تاریخچه معماری در ایران پس از اسلام
- اوایل اسلام: مساجد اولیه، شبستانهای ستوندار، گنبدهای ساده
- سلجوقیان: آجرکاری، تزئینات گچبری، منارههای بلند، مدرسه نظامیه
- ایلخانیان: گنبدهای دوپوش، تزئینات کاشیکاری، ربع رشیدی
- تیموریان: مسجد گوهرشاد، سامرا، هرات، پلانهای چلیپایی
- صفویان: میدان نقش جهان، مسجد شیخ لطفالله، عمارت عالی قاپو، اصفهان، استفاده از ایوان و گنبد
تاریخچه معماری در ایران دوره قاجار
- تأثیر غرب: کاخ گلستان، کاخ سعدآباد، معماری نئوکلاسیک
- مدرنیسم: دانشگاه تهران، ساختمانهای اداری
معماری معاصر ایران
- تنوع و گوناگونی: تلفیق سنت و مدرنیسم، استفاده از مصالح جدید
- معماران برجسته: هوشنگ سیحون، داریوش بوربور، کامران دیبا
ویژگیهای کلی معماری در ایرانی
تاریخچه معماری در ایران را مرور می کنیم و ویژگی های کلی معماری در ایران را بررسی میکنیم:
تاثیر درونگرایی در تاریخچه معماری در ایران : معماری ایرانی، به خصوص در خانهها، به شدت درونگرا است. این به معنای توجه ویژه به فضای داخلی و حیاط به عنوان قلب خانه است. حیاط مرکزی، فضایی برای جمع شدن اعضای خانواده، استراحت و انجام فعالیتهای روزمره است.
حیاط مرکزی: حیاط مرکزی، عنصری اصلی در بسیاری از بناهای ایرانی، اعم از خانهها، مساجد و مدارس است. این حیاط، فضایی باز و سرسبز را در قلب بنا ایجاد میکند و به تهویه و خنک شدن آن کمک میکند.
ایوان: ایوان، فضایی سرپوشیده در مقابل ورودی بسیاری از بناهای ایرانی است. ایوان، فضایی سایهدار و خنک را برای استراحت و گذران وقت فراهم میکند.
گنبد: گنبد، عنصری شاخص در معماری مذهبی ایرانی است. گنبد، علاوه بر زیبایی، به دلیل استحکام و پایداری، برای پوشاندن فضای وسیع مساجد و دیگر بناهای مذهبی استفاده میشود.
تزئینات: تزئینات، از ویژگیهای بارز در تاریخچه معماری در ایران است. استفاده از کاشیکاری، آجرکاری، گچبری و نقاشی، به زیبایی و ظرافت بنا میافزاید. نقوش اسلیمی، هندسی و خطاطی، از نقوش رایج در تزئینات معماری ایرانی هستند.
نظری بر تاریخچه معماری در ایران
نظری اجمالی به تاریخچه معماری در ایران در عهد باستان این ویژگی را آشکار می سازد که معماری ایرانی بر سه اصل استحکام ، آسایش و انبساط پایه گذاری گردیده است.
تاریخچه معماری در ایران در عمر خود دارای اصالت طرح و سادگی تؤام با آرایش و تزئین بوده است. بـا ایـن برداشت آرتـورپوپ ـ مستشرق و ایران شناس نامی آمریکا به فرهنگ معماری ایران روی می آورد؛ او می گوید : (اصالت اشکال زندگی ایران بدین گونه نمایان می شود که در ابنیه مسکونی از خودنمائی و برون آرائی به دور بوده است ) و با این یقین معماری را به عنوان یکی از پربارترین شاخه های درخت تنومند فرهنگ و هنر ایران معرفی می کند.
در تاریخچه معماری در ایران تحسین (پوپ ) صدائی ست که تاریخ آنرا تکرار و تأیید می کند ، تالارها و شبستانها و ستونهای تخت جمشید ـ این ارکستر سنگی عظیم ـ آیا یک ضیافت رنگین برای چشمها نیست ؟ هزاران مسجد و بقعه و مقبره و بنای تاریخی در هرگونه فلات گستره ما ، آیا شاه غزلهای پر از سحر و افسون معماری نیستند ؟
پوپ این سحر و افسون را می شناسد که می گوید ” گوناگونی بناهای ایرانی از کلبه دهقانی و چاپخانه و آلاچیق هاست ، تا زیباترین بناهائی که تاکنون جهان به خود دیده است”.
هنر در ایران به قدمت تاریخ است و معماری از کهن ترین هنرهاست . رونق واعتلای معماری در ایران باستان گواه آنست که این سرزمین از کانونهای نخستین شهرسازی و نیز سدسازی ومهندسی بوده است . و این گواهی را بناهائی که از میان ازمنه و اعصار با سیمای غبار آلود سر بیرون کشیده اند و سدهای باستانی و شهرها و دهکده های شاهی تأیید می کنند.
آثاری که جسته و گریخته از خلال نوشته های باستان شناسان به دست می آید ، روشنگر آنستکه هنر و صنعت ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد در این مرز و بوم ریشه و نشان دارد.
تمامی گستره ایران ـ به ویژه روستاهای آن اینک چون کتاب زنده ای از تاریخ معماری و هنر است . هر برگ از برگ های این کتاب قطور گنجینه جاودانه ای از معماری ما را در بر گرفته و در لحظاتی کوتاه دروازه چندین هزار سال تاریخ را بروی تماشاگر می گشاید.
کمتر روستائی در ایران وجود دارد که در آن معابد باستانی ناهید یا قلعه گبری و قلعه سلال یا ( صلصال ) با طاق های ضربی و یا هلالی به چشم نیاید و در آن از بقعه ها و امامزاده ها و یا قلعه های معروف به دخترکه مضمونی افسانه ای تاریخی را در خویش نهفته اند اثری نباشد.
قلعهٔ مرو و قلعهٔ اصفهان که سرگذشت آنها تا اعماق افسانه ها ریشه دوانده است ، قصر کیاکسار پادشاه ماد در همدان ، کاخ پازارگاد ، تخت جمشید یا پارسه ، آثار شوش ، ایوان مداین یا طاق کسری در تیسفون ( نزدیک بغداد کنونی در محلی به نام سلطان پاک ) ، آثار آتشکده های باستانی چون آتشکده کرکوی سیستان ، نشانه های طبقات و استعمال نـخستین آجـرها در تـپه سـیلک کاشان ، مناره ها ، سدهای باستانی ، آثار تمدن باستانی (موهن جودارو ) در بـلوچستان و سـند ، بازمـانده سـاختمانهای کهن در مرو، تـجلیات قریحه ایرانی در آثار بابل ، خرابه قصر هاتره ( المحضر ) در ساحل دجله ، ویرانه های معبد کنگاور ( ناهید ) ، یادگار خسرو پرویز در قصر شیرین ، طاق بستان کرمانشاهان ، ساختمان الجایتو ( سلطان محمد خدابنده ) ، مقبره بایزید بسطامی و خیام و عطار ، کاخ چهل ستون و عالی قاپو ، مساجد اعجاب انگیزی که قلل هنر و استعدادند ، چون مساجد شاه و مسجد شیخ لطف الله و مسجد جامع اصفهان و نیز آثار معماری زندیه و قاجاریه تا عصر حاضر و صدها و هزاران نشانه و یادگار و اثر دیگر ، همه و همه جلوه هائی از بهار هنر ایران و معماری دیرینه سال و پر غنای آنست.
معماران و هنرپروران شهرساز ایرانی در ازمنه گذشته از برجسته ترین کارشناسان عصر خود بودند . تاریخ نام بسیاری از معماران برگزیده را به یاد ندارد ، اگر چه آثار گرانقدر آنها بهترین شناسنامه در شناسائی خصایل هنری و اندیشگی آنهاست.
در میان این گروه بسیار معماران شهره ایران باستان ، باید از ( سئنا ) نام برد ، که تا مرزهای نبوغ پیش تاخت و نیز از ( برازه حکیم ) که در زمان اردشیر ساسانی می زیست و سدساز و معمار و شهرساز بی همتائی بود . هم اوست که سدی را که اسکندر بر شهر فیروزآباد فارس بسته بود و بر آثر آن سالیان متمادی شهر را آب فرا گرفته بود شکست و فیروزآباد تازه ای بنا کرد که دستاوردها و خطوط اصلی معماری ایران را ترسیم می کرد.
نمونه هائی از آفرینشگریها و نیز خدمات چنین معماران و مهندسان در کتاب (فارس نامه ) ابن بلخی و آثار عجم ( فرصت شیرازی ) و ( مرآت البلدان ) و فارس نامه ناصری ( حاج میرزا حسن فسائی ) و سایر کتب قدیمی ما آمده است . در زمان هخامنشیان و ساسانیان عده زیادی از معماران و حجاران و سدسازان به آبادی این مرز و بوم همت گماشتند و ثمره این همکاری به خلاقیتی انجامید که در پرتو آن تخت جمشید در فارس و سدهای بسیاری به وجود آمد . پاره ای از این سدها هنوز برجاست.
پس از اسلام فرهنگ و هنر ایران با عوامل تازه ای ترکیب یافت . برخورد و آمیزش عنصر ایرانی با جریانهای فرهنگ و هنر و اندیشه اسلامی سیمای تازه ای به هنر ایران داد ، بی آنکه هویت و روح آنرا تغییر دهد . معماری در ایران پس از اسلام از رنگارنگی پربار و طراحی و ظرافت و دقت نظر کم نظیری برخوردار شد و اوج این بازآفرینی در عصر هنروران صفوی شکفت.
از معماران و هنر پروران عهد صفویه باید شیخ بهائی را نام برد که آثار جاویدان معماری او در اصفهان شهرت جهانی دارد . به طور کلی صدها معمار و مهندس گمنام و یا معروف ایرانی وجود دارند که در ساخت ابنیه باستانی و سدها و آثار گرانمایه ، قریحه و استعدادی شگرف از خویش بروز داده اند .
نام بسیاری از اینان در کتیبه ساختمان های باستانی محفوظ است و باید تحقیق کاملی در این زمینه صورت پذیرد . معماری ایران ، شناسنامه معتبر مردم در این سرزمین از دورترین ازمنه قدیم است . طبیعت اقلیمی ایران در این زمینه تأثیرگذار فرهنگهائی که با فاتحین و مغلوبین به این خطه راه گشودند ، در این معماری به بارزترین اشکال خود جلوه کرده است.
آداب و رسوم ، مراسم مذهبی ، روحیه ، اخلاقیات ، اندیشه و عقیده نسلها در معماری ایران انعکاس واضحی دارد . نه تنها در بناهای عظیم ، در ابنیه آثار کوچک هم این انعکاس را می توانیم دریابیم.
آتشکده و دهکده های شاهی که در گذشته در سراسر این خطه جابجا روئیده بود و اینک به جا مانده است ، باری از فرهنگ معماری ایران باستان را در خویش نهفته اند.
آتشکده ها و دهکده های شاهی را در ایران باستان بر روی تپه ها بنا می کردند . در دهکده های شاهی معابد ویژه پرستش مهر و ناهید ( فرشته آب ) وجود داشت .
نقاطی را که هم اکنون به پل دختر یا قلعه دختر نسبت می دهند ، همان پرستشگاههای باستانی ناهید یا فرشته آب است . از معابد مهر ( میترا ) که قبل از زرتشت در ایران رواج داشته است ، نمونه های چندی باقی است . معبد (مصیصر) در شمال غربی ایران که در کوه تراشیده شده است و همچنین صخره (بی فخریکار ) در جنوب دریاچه رضائیه از جمله این نمونه ها هستند.
مهرپرستان باستانی قبل از ورود به معبد در جائی دست خود را به آب می زدند و آن را ( مهر آب ) می نامیدند ـ که شاید لغت محراب دوره اسلامی از آن سرچشمه گرفته باشد ـ معماری ایران حاصل قرنها تطور و ثمرهٔ اندیشه و قریحه هنری نیاکان ما و الهاماتشان از سنت ها و دستاوردهای دیگر ملل است . با آنکه در هر دوره سیمای معماری ایرانی تغییر و تبدیل هائی را پذیرفته است ، روح یگانه و ذات نیرومند آن همواره زنده و بالنده باقی مانده و همپای زمان ظرفیت های خویش را عوض کرده است.
مروری در خطوط اصلی معماری ایران از آغاز تاریخ مدون ما ، در واقع گشاینده شاهراهی به قلب تمدن دیرینه سال این سرزمین است . نخستین سلسله حکومت ایران سلسله ماد بود که بخشی از هستی خود را در بنا و آثاری که آفریده ، به وام نهاد.
سنگ شیر همدان ، دکان داود در سرپل ذهاب ، دخمهٔ صحنه در کرمانشاه ، دخمهٔ موسوم به طاق فـرهاد در لرستان ، دخمهٔ ده نو اسحق وند نزدیک کرمانشاه از برگزیده ترین آثار این دوره است.
( پولی یبوس ) در توصیفی که از کاخ باستانی همدان کرده ، یادآور شده است که ستون های این کاخ از چوب سدر و سرو ساخته شده و روی این ستونها از لوحه های سیمین و زرین پوشانده شده بود ( دمرگان پرود ) و ((شی پیه ) معتقدند که این نشانه ها به آثار تخت جمشید کم و بیش شباهت دارند . قرنها پیش از آنکه بابل و یونان و روم وارد صحنه تاریخ شوند ، تمدنهای عظیمی در سرزمین پهناور ایران وجود داشته است.
شاهنشاهان هخامنشی در عرصه وسیع سرزمین خود از مهارت واستادی هنر مندان ممالک زیر فرمان خویش به نحو احسن بهره می گرفتند و از این جهت در آثار معماری و صنعت ایران در دوره هخامنشی تأثیر سایر ملل نیز دیده می شود چنانکه داریوش می گوید در بنای قصر او صنعتگران بابلی ، مادی ، لیدی و مصری خدمت می کرده اند و مصالح ساختمان ها از فواصل دوردست می آمده است.
استفاده از تجربیات و سنن ملل تابعه ، نه به صورت تقلیدی و پیروی ، بلکه به گونه بازآفرینی و الهام پذیری خلاقه ، مختص دوره هخامنشی نیست . مادها نیز پیش از آن از تجربه و مهارت (( اوراتوئی ) ها استفاده بسیار بردند.
دعوت می کنیم مقاله سبک ها و ویژگی های معماری ایرانی را در همین سایت بخوانید.
