موضوع: عناصر تشکیل‌دهنده ورودی خانه‌های قدیمی و سنتی شیراز
مدت زمان مطالعه:
تاریخ: 21 بهمن
در خانه های قدیمی و سنتی ایرانی ورودی خانه یکی از مباحث مهم در هر خانه به حساب میآمده است. در ادامه به معرفی اجزای تشکیل دهنده ی ورودی خانه های قدیمی در ایران می پردازیم.
1. در
از عناصر فضای ورودی، در ورودی است که کارکرد اصلی آن، تامین کننده‌ی ارتباط قابل کنترل میان درون و بیرون است که ابعاد و تناسبات آن متناسب و هماهنگ با کار کرد و کالبد بنا در نظر گرفته می شود. جنس در ورودی از چوب و به شکل مستطیل بوده است که البته از دوره قاجار استفاده از درهایی به شکل غیرمستطیل رایج شد. در بعضی از فضاهای مذهبی و عمومی به دلیل اهمیت در ورودی سطح روی آنها را با گره سازی، منبت، کتیبه نگاری، میناکاری و ... تزئین می‌کردند. در بعضی بناهای بزرگ و مهم، در اصلی ورودی با انواع شیوه ها و مصالح مانند مینیاتور، خاتم، میناکاری، تذهیب روی چوب، طلاکاری تزئین میشد. اما در بناهای عمومی یا مذهبی کوچک و متوسط، باوجود فضای ورودی طراحی شده، در ورودی را تزئین نمی‌کردند. به توصیف یکی از سفرای خارجی دورهی قاجار (۱۳۰۰-۱۳۰۲ ه.ق):
مدخل خانه ها را اغلب به این وضع، مزین می کنند و در جلوی خانه، نیم دایره ای از دیوار تو زده، جلوخانی میسازند و طاقچه های قشنگ قرار میدهند و طاقی میزنند در بالای آن، بالا خانه‌ی مزین از پرده ها و شیشه های الوان دیده میشود خیلی غریب است که خود در را، خیلی پست و مربع و ساده می سازند و هیچ تزئینی برای آن قرار نمی دهند جز چکشی از آهن یا برنج.
٢. کوبه و حلقه
بر روی هر لنگه‌ی در، یک کوبه قرار می دهند که کارکرد اصلی آن، اطلاع رسانی بود. یکی از آن ها که صدای بم داشت را چکش می نامیدند و مختص مراجعه کنندگان مرد بود و کوبه‌ی دیگر که صدای زیر داشت حلقه نامیده می شد و به مراجعه کنندگان زن اختصاص داشت. به این شکل ساکنان خانه از جنسیت مراجعه کننده مطلع می شدند. در بناهای بزرگ و مهم، کوبه‌ی در ورودی را با طرح های زیبا و متنوع می آراستند. در برخی از دوره ها و شهرها، چکش را بر روی لنگه‌ی راست و حلقه را بر روی لنگه‌ی چپ در ورودی نصب می کردند و گاهی نیز به صورت عکس عمل می کردند و در بعضی موارد چکش را با واژه‌ی کوبه نامگذاری می کردند.
۳. آستانه
آستانه قسمتی از چارچوب است که در پایین آن قرار می گیرد. در برخی درها برای تمایز بین دو فضا، آستانه را کمی بلندتر می ساختند و فرد هنگام انتقال از فضایی به فضای دیگر با مکث و تأنی رفتار می کرد. در برخی دوره ها استانه‌ی بعضی بناها آنقدر اهمیت داشت که فرد هنگام ورود از گذاشتن پای خود بر روی آن جلوگیری می کرد. همان طور که کمپفر در مورد آستانه ی عالی قاپو گفته بود: (عالی قاپو را آستانه ای است از مرمر که در تکریم پادشاه سهم به سزایی داشت. عابرینی که می خواهند بدون شرفیابی به خدمت شاه به وی عرض ادب و احترام کنند در اینجا به زمین می افتند و آستانه را می بوسند و در صورت ملوث کردن آن به وسیله‌ی عابرین به شدت از جانب نگهبانان تنبیه می شوند).
4. سكو
سکو معمولا به صورت جفت در دو سمت پیش طاق بناهای سنتی ساخته می شدند که برای نشستن در جلوی بنا در هنگام انتظار و یا رفع خستگی استفاده می شد. این سکوها در برخی شهرها خواجه نشین (دو پله در دو سوی پیش اطاق و ورودی برای نشستن در جلوی یک بنا در هنگام انتظار یا برای رفع خستگی) نامیده میشد و جنس آنها اغلب از سنگ بود و گاهی در خانه های کم اهمیت و کوچک از آجر ساخته می شد. همچنین سکویی در اطراف هشتی بعضی از فضاهای ورودی قرار داشت که کارکرد سکوهای پیش طاق ورودی را داشتند.
5. سر در و کنه پوش
سردر آستانه جدایی دو محدوده‌ی مجزاست که به نحوی شاخص شده است. سردر شامل یک قاب یا آستانه ورود است که بلندين (چارچوب در خانه، نعل درگاه) نامیده می شود و از دو سو به حصار متصل می شود. سر در، در هر بنایی وجود دارد و اغلب آجرى استعرض آن حداقل به اندازه عبور یک انسان است و معمولا ارتفاع سردر از عرضش کمتر، سردر کمی از حصار مجاورش بلندتر است. ورودی را شاخص می‌کند، واسطه در محدوده مجزاست و در را در خود جای می دهد و برای تاکید اهمیت ارتباط بنا با محیط اطرافش و دیگر بناها به وجود می آید. سردر دعوتی به داخل از جانب بناست و در آستانه ی آن احساس دوگانگی و کشش به داخل وجود دارد. معمولا سردرها شامل یک قاب کشیده و بلند هستند که در، نسبت به آن عقب نشینی دارد و سقف کنه پوش (پوشش نیم گنبدی تورفتگی بالای سردرها که بصورت نیم گنبد یا نصف کلنبو است.) دارد و زیر سقف با مقرنس (نوعی سقف تزئینی متشکل از چند ضلعی ها و اجزای ظاهرا آویخته که هریک به عنوان پایه ای برای بخش بالایی عمل می کنند.)، تزئین یافته. در دو لنگه چوبی دارد و در سوی آن سکوهایی جای دارد. معمولا بالای در کاشی با روزن یا علامت ویژه‌ای قرار می گیرد. سردر، در مجاورت هشتی و دالان قرار می گیرد و نسبت به محور وسط متقارن است.
ابعاد آستانه‌ی سردر، بنا به عملکرد و چگونگی بنا، متغیر است خانه و حمام آستانه‌هایی در حد عبور چند انسان دارند ولی آستانه بازار و کاروانسرا و دیگر عناصر بازار، برای عبور کاروائیان فراخ تر است. آستانه های سردرها اشكال گوناگونی دارند انواع تزئینات آجر و کاشی بر قاب بیرونی و تزئینات گچی در داخل معمولا قطاری از آجر یا کاشی، در مرز بین کنه پوش و پایه آن می چرخد که گاهی کتیبه‌ای متمایز و رنگارنگ از کاشی آن را تزئین می کند. گاهی بر فراز در روژن یا گلجام (شیشه رنگی) قرار می گیرد و گاهی منار یا گلدسته يا تاج یا اختلاف ارتفاع ساده ای بر فراز سردر قرار می گیرد. گاهی بر لبه سردر کنگره یا طره‌ای (تیر افقی که یک سرش بر پایه و دیگرش بیرون از بدنه بنا نشسته باشد.) از آجر یا کاشی می چرخد. گاهی اتاقک یا بالاخانه ای بر فراز در، درون سردر جای می گیرد. سردرها یا بدون واسطه در را به معبر مربوط می کنند و یا فضایی پیش از رسیدن به معبر فراهم می کنند.
6. روزن
گاهی یک روزن به صورت مشبک و در بعضی موارد نیز فاقد شبکه‌ی محافظ در بالای در ورودی خانه ها در نظر گرفته می شد اغلب در بناهای درونگرا و با بافت مرکزی که از سقف هشتی نور کافی برای آن تأمین نمی شد، دیده می شود. در بالای در ورودی روزن قرار می دادند و در هنگام شب نیز نور چراغ در نظر گرفته شده در داخل هشتی و در پشت روزن، هم داخل هشتی و هم فضای پیش طاق ورودی را روشن می کرد. در فضاهای خصوصی یا روزن خانمها دارای محافظ بود به این منظور که کسی نتواند به درون خانه از بیرون راه یابد.
برچسب ها :