موضوع: انواع خانه ها در ایران و بررسی خصوصیات و ویژگی انواع خانه ها در ایران
مدت زمان مطالعه: 6 دقیقه
سابقه معماری خانه، قدیمی ترین مورد معماری بوده است که از عصر حجر شروع می شود و ساختمان های دیگر فرع بر آن است. در ایران بنا بر شرایط آب و هوایی در نقاط مختلف، خانه های متفاوتی را داریم. در ادامه به ذکر انواع خانه ها در ایران می پردازیم. در شمال خانه های گالی پوش، در غرب ایران خانه های ایوان دار، در مناطق گرمسیر خانه های ایوان دار و صفه دار و در نقاطی دیگر با توجه به ویژگی های محلی، ساخته شده اند.
در بعضی از مناطق روستایی ایران، خانه های دارای یک صفه هستند. فضاهای این خانه ها شامل یک ایوان سرپوشیده و یک اتاق تنوردار می شود. همین نوع، بیشتر در غرب ایران، بصورتی دیگر ساخته شده است. کل خانه ترکیبی از چند اتاق است: اتاقی کشیده بنام طنبی یا هنجه که تنور نیز در آن قرار می گیرد، اتاق عروس و بهترین اتاق آن که در وسط قرار گرفته و دارای تزیینات مختلفی است. این اتاق محل پذیرایی نیز بوده است و در تابستان در ایوان سرپوشیده جلوی آن می نشینند. کُنوریا مخزن یا انبار، اتاق دیگر آن بوده است. انواع وسایل مورد نیاز مثل چیلو یا سیلو برای ذخیره گندم، خمره، تاپو، بستو و چیزهای دیگر را در آن جای می دادند.
صفه یا چفته به معنی خمیده یا طاقدار بوده و در خراسان فضای سرپوشیده را می گفتند. نمونه ای شبیه به آن را در کاخ بیشابور در فضای مرکزی که به عنوان حیاط بوده است، مشاهده می کنیم.
این خانه ها در تابستان خنک بوده و در زمستان نیز سرما و برف ساکنین آن را اذیت نمی کرده است، و در واقع فضای مرکزی عملکرد حیاط را داشته است. خانه های چهار صفه در نقاط مرکزی ایران بخصوص در زواره، ساخته شده اند.
چهارصفه بصورت صلیبی در مرکز است و چهار گوشه آن اتاق ها قرار می گیرند. در یکی از نمونه های مشاهده شده از ورودی کوچه، مستقیماً به درون خانه راه نداشته است. مهمانخانه از راهرو راه داشته و در انتهای راهرو، آشپزخانه جای می گرفته است. اتاق ها مردم وار و اندازه آنها در حدود ۳ گز ( 20 / 3 سانتی متر) بوده است. در داخل اتاق نشیمن دولابه یا گنجه و بخاری و انواع طاقچه ها، تعبیه شده بودند. در انتهای صفه و رو به حیاط و باغچه، فخرمدین (یا شبکه ای آجری) عنصر جدا کننده بوده است. در داخل حیاط باره بند یا طویله سرباز و مستراح جای داشتند.
مطلب پیشنهادی ایرانادکور: معماری خانه ایران قدیم
در سی و شش کیلومتری شهر یزد، در محلی بنام همت آباد، قلعه ای قدیمی قرار داشت. خیابان های آن دوازده متری بوده و دور تا دور آن خیابانی کمربندی می چرخید. اینجا نیز خانه ای چهار صفه و زیبا ساخته شده بود. خانه دارای دو حیاط بود، بعد از در اصلی، کریاس و در دو طرف آن یک مغازه و هيزم خانه قرار داشتند. دور تا دور حیاط فضاهای مختلف قرار می گرفتند، در پشت مغازه دو اتاق و آشپزخانه جای داشتند و سپس وارد چهار صفه می شدیم. بادگیری، هوای مناسب را به داخل هدایت می کرد و در یکی از صفه ها اجاقی نیز تعبیه شده بود.
قدمت خانه های چهار صفه به قبل از اسلام می رسید. گسترش دیگر این نوع خانه بصورت کوشک (مثل کوشک های باغ ها) بوده است. در باغ جهان نما نمونه خوبی از آن را داریم، کامل ترین نمونه آن در هشت بهشت اصفهان مشاهده می شود.
با بزرگ شدن ابعاد خانه ها در ایران، چهار صفه و گسترش فضاهای آن قادر به پوشاندن فضای وسط نبودند و این فضا به حیاط تبدیل شده است. در طرح جدید در دو طرف حیاط صفه و دو طرف دیگر، اتاق ها قرار گرفته اند. در تخت جمشید خانه ای تقریباً با همین نقشه را داریم که در دو طرف حیاط آن ایوانچه و در دو طرف دیگر اتاق قرار دارند. مشابه همین خانه ها در فاصله ای بسیار دور در شهر کاشان مشاهده شده است.
در خانه های کامل، ارسن خانه شامل اندورنی، بیرونی، باربند، حیاط و باغچه، انواع اتاق ها (سه دری و پنج دری) تالار، تهرانی، راهروها و فضاهای دیگر می شده است. این خانه ها در ایران در سه نظام پیمونی بزرگ، پیمون کوچک و خرده پیمون طراحی شده اند.
در خانه با پیمون بزرگ ترکیب فضاها به این صورت است:
از هشتی خانه، دو راهرو یکی به فضای اندرونی و یکی به بیرونی راه داشته، در فضای بیرونی سفره خانه، اتاق مهمان و حیاط و در اندورنی دور تا دور حیاط، اتاق های سه دری، تهرانی، تالار و تزر، حمام، و آشپزخانه قرار می گرفته اند.
شکل حیاط در خانه با پیمون بزرگ از تناسب طلایی بدست می آمده است. ابعاد خانه در پیمون بزرگ، 48×48 متر بوده است. بررسی روابط متقابل بین فضاهای مختلف این نوع خانه ها خیلی جالب است. بطور مثال آشپزخانه در مکانی قرار داشته که هم به اتاق مهمان و هم به اتاق های داخلی نزدیک باشد. ابعاد در و پنجره در پیمون بزرگ یک گز تا دو گز و دو گره بوده است. از نمونه های زیبای آن می توان از خانه نواب رضوی در یزد نام برد.
خانه با پیمون کوچک خانه ای ارزان و راحت بوده است. حیاط آن را نیز با تناسب طلایی می گرفتند. ابعاد آن 32*32 متر بوده و نمونه موجود آن خیلی فراوان است. ترکیب آن نیز چیزی شبیه به خانه با پیمون بزرگ بوده که در وسط آن، دو سه دری و یک پنج دری قرار می گرفتند. اتاق مهمان در بیرونی خانه می باشد. ابعاد در و پنجره در پیمون کوچک 14 الى 16 گره است.
در نظام خرده پیمون خانه کوچک و درویشانه بوده و دو تا سه اتاق داشته است و در عین حال دارای اندورنی و بیرونی نیز بوده است. در خانه کوچک حداکثر استفاده از سانت به سانت زمین شده است. در اینجا سه دری ها به پنج دری تبدیل شده و دارای تالار و تهرانی نیز می باشد و راهروها در کنار تالار قرار نمی گرفتند. در بیرونی خانه نیز اتاق و تالار قرار داشتند. ورودی بیرونی و اندرونی آن جدا بوده است. در خرده پیمون عرض درها ۱۲ سانتی متر بوده است.
در پایان نام چند خانه قدیمی بجای مانده از انواع خانه ها در ایران آورده می شود: در شهر یزد خانه کبير، خانه حسینی در محله فهادان (کوچه یوزداران)، خانه طاقچه بلند ها (از قرن هشتم) و مدرسه ضیاییه از قرن هفتم و هشتم که تقریبا یک خانه است. از خانه های زمان صفویه در جلفای اصفهان، خانه داوید است که آمیختگی با خانه های ارمنی دارد.
برچسب ها :